Program kongresu

Przedmiotem dyskusji są problemy, z którymi spotykają się humaniści i naukowcy przyjmujący postawę interdyscyplinarną. Uczestnicy panelu skoncentrują się na następujących pytaniach.

(1) Co należy rozumieć przez interdyscyplinarność?
(2) Czy możliwa jest współpraca między dyscyplinami przyjmującymi odmienne wzorce naukowości i standardy metodologiczne?
(3) Jakie problemy metodologiczne oraz komunikacyjne powstają w kontekście badań interdyscyplinarnych?
(4) Czy istnieją przykłady udanych projektów interdyscyplinarnych?
(5) Jakie rozwiązania instytucjonalne i systemowe stanowią konieczny warunek prowadzenia interdyscyplinarnych projektów badawczych?
(6) Czy postulat interdyscyplinarności ustanawia wartościową normę badawczą?

Postaram się zdefiniować interdyscyplinarność i transdyscyplinarność, zgodnie z Network for Transdisciplinary Research (td-net). Podam przykłady badań transdyscyplinarnych, jakie prowadzimy z psychologami, kognitywistami, neurobiologami, lingwistami i medykami w ramach dwóch grantów NCN „Symfonia”. Narodowy Instytut Zdrowia Psychicznego (NIMH) w USA proponuje opis organizmu na wielu poziomach, od genetyki i biologii molekularnej do fenomenologii umysłu i zaburzeń psychicznych. Program H2020 skupiony jest na złożonych wyzwaniach, nowych usługach i technologiach, które wymagają transdyscyplinarnego podejścia. Zrozumienie natury ludzkiej i pomoc w rozwijaniu pełnego potencjału człowieka to jedno z wielkich wyzwań. Niestety, jesteśmy słabo przygotowani do udziału w takich badaniach.

Tezy i zagadnienia:
Różne grupy interesów naukowych i motywacja do prowadzenia badań.
Szablony artykułów to też szablony myślenia o badaniach.
Tak zwane „panele” jako przeszkoda w myśleniu o interdyscyplinarności.
Chybione pomysły na dyscypliny interdyscyplinarne.
Mit badań „podstawowych” – czy oderwanie od aplikacji ma być oderwaniem od rzeczywistości?
Klątwa dualizmu: badania podstawowe versus stosowane.
Kontakty z „przemysłem” i ekstrema TRL (Poziomów Gotowości Technologicznej).
Czy nauka to instytucje, czy nauka to ludzie i wiedza?

Tezy:
1. Nie istnieje uogólniona odpowiedź na pytanie o „interdyscyplinarność”:
- w różnych dyscyplinach brzmi ona inaczej
- uwarunkowana jest przez historyczny proces wyłaniania się współczesnego kształtu nauki
- zależy od pojmowania nauki i naukowości.
2. Nadzieje wiązane z programem interdyscyplinarności wynikają z przemian społecznych, m.in. powiązane są z upadkiem klasycznego ideału jedności nauki, rozwojem neoliberalnego kapitalizmu, rosnącą specjalizacją w przemyśle. Zarówno odczucie narastającej fragmentacji, jak i marzenie o całości, są pewnymi ideologicznymi ułudami – ale to raczej nie my je posiadamy, lecz one nas.
3. Zagadnienie interdyscyplinarności powinno być rozpatrywane w ścisłym powiązaniu z przemianami instytucji uniwersytetu, a nawet wprost – z nową ustawą o szkolnictwie wyższym. Ale także szerzej – w kontekście przekształceń systemu finansowania nauki i gospodarki.

We współczesnym świecie status historii w intelektualnym instrumentarium człowieka ulega zasadniczej zmianie. Po pierwsze, na niespotykaną dotąd skalę przeszłość ulega demokratyzacji. Rywalizują ze sobą o społeczne uznanie różne wizje historii. Po drugie, mamy do czynienia z deprofesjonalizacją wiedzy o przeszłości. Wiąże się to m. in. z faktem, że we współczesnym świecie każdy może być historykiem, niepotrzebne jest do tego fachowe wykształcenie. Po trzecie, nowym zjawiskiem jest komercjalizacja historii. Na wolnym rynku idei i emocji staje się ona towarem, który trzeba sprzedać. Współczesny człowiek nie tyle poznaje przeszłość co ją „konsumuje”. Wybiera z niezliczonej puli ofert odpowiadające sobie wizje przeszłości i grupowej oraz indywidualnej tożsamości. W tym kontekście celem panelu będzie rozmowa o nowych formach obecności historii w przestrzeni publicznej ( film, muzeum, gry komputerowe, rekonstrukcje historyczne) oraz ich poznawczych, ideologicznych i edukacyjnych konsekwencjach.

Tytuł naszego panelu bierzemy z wciąż intrygującego wiersza Zbigniewa Herberta (Dlaczego klasycy), w którym – jak pamiętamy – dzieło i życie Tukidydesa niepokojąco zderza się ze współczesnością. A wspominając Herberta, pośrednio przywołujemy także dwa inne, bliskie jego uwagom, teksty dyskursywne: kanoniczny wykład T.S. Eliota, Kto to jest klasyk? oraz nadbudowaną nad nim prelekcję J.M. Coetzee’go, Co to jest dzieło klasyczne? (w którym pojawia się także nazwisko polskiego poety...). W tym trójkącie: Herbert – Eliot – Coetzee chcemy rozegrać zasadniczy temat naszej rozmowy: pojęcie klasyczności dzisiaj.

Wychodząc od wspomnianych tekstów, chcemy zapytać najpierw o semantyczną zawartość terminów: klasyk - dzieło klasyczne - klasyczność. W naszym panelu główną stawką nie są jednak sterylne definicje i teoretyczne dywagacje.  Zależy nam raczej na „żywym” konkrecie: dlatego też w trakcie rozmowy chcemy przypomnieć kilka ważnych dla nas nazwisk i dzieł (z szeroko pojętej humanistyki), które można by zaliczyć do klasycznego kanonu  zachodniej humanistyki (Jacob Burckhardt, Paweł Muratow, George Steiner). 

A wszystko po to, by następnie zapytać o stopień przylegania „klasyków” do rzeczywistości, w której żyjemy. Chodzi nam bowiem nie o jałowe odtwarzanie "klasycznej" przeszłości, ale o kształt naszej  w s p ó ł c z e s n o ś c i. Upieramy się, że wobec kompulsywnego premiowania w kulturze współczesnej „chwili bieżącej” i celebracji wszelkiego rodzaju „aktualności” oraz sezonowych mód, pytanie o kształt tego, co klasyczne wzrasta na znaczeniu. Krótko: chcemy pokazać „klasyków” jako żywą i niezbywalną część naszego doświadczenia a nie oddychający zapachem naftaliny anachronizm.

Proponowany panel koncentrowałby się na problematyce stosunku nauk humanistycznych i filozofii (rozmaitych dziedzin tej ostatniej). Choć punktem wyjścia (perspektywą wyjściową) panelu byłaby filozofia, to w jego ramach podjęto by zagadnienia wyłaniające się na gruncie tak filozofii, jak i humanistyki. Omówione zostałyby także relacje i zależności filozofii (dyscyplin filozoficznych) i nauk humanistycznych. W pierwszym rzędzie, jako problemy podstawowe, poddane zostałyby dyskusji następujące kwestie:
1) Problemy filozoficzne i metodologiczne, wyrastające w obrębie nauk humanistycznych, dotyczące swoistości humanistyki jej przedmiotu i metod, stosunku do nauk przyrodniczych, problemu możliwości tzw. o naturalizacji, etc.
2) Wyzwania nowoczesności: humanistyka wobec osiągnieć kognitywistyki oraz neuronauk.
3) Wzajemne relacje i inspiracje: filozofia dla humanistyki, humanistyka dla filozofii. Obecność filozofii, jej metod w naukach o kulturze.

Kiedy spojrzymy na strukturę polskich uczelni, a także np. na oficjalne wykazy dyscyplin naukowych – zauważymy łatwo, że filozofia traktowana jest z instytucjonalnego punktu widzenia jako jedna z dyscyplin humanistycznych. A jednak tytuł naszego panelu zakłada przeciwstawienie filozofii – naukom humanistycznym. Istotnie bowiem – z metodologicznego punktu widzenia zależności między filozofią (a raczej – dyscyplinami filozoficznymi) a dyscyplinami humanistycznymi są bardzo złożone. Z tego powodu niektórzy uważają, że różne fragmenty filozofii przynależą do różnych grup nauk, a inni traktują nauki filozoficzne jako swoistą grupę.
Aby te zależności metodologiczne zrozumieć, należy wziąć pod uwagę różnorodność dyscyplin filozoficznych (mamy tu m.in. logikę, ontologię, epistemologię, aksjologię) oraz humanistycznych (mamy tu m.in. historię, teorię literatury czy archeologię) oraz różne aspekty tych dyscyplin: ich dziedzinę, problematykę, siatkę pojęciową i metodykę. Analizie tych zależności poświęcona będzie moja wypowiedź panelowa, której punktem wyjścia uczynię opublikowany prawie pół wieku temu tekst Tadeusza Kotarbińskiego („Filozofia a humanistyka”). Wyniki analizy pozwolą na pokazanie, jaką rolę odegrać może refleksja filozoficzna w rozwoju humanistyki.

W swoim wystąpieniu chciałabym podkreślić, że (1) filozofia jest dziedziną humanistyczną nauki, bo odpowiada na najważniejsze dla człowieka pytania, zwłaszcza zaś na pytanie o to, jak żyć. Choć filozofia ulega, jak każda dziś nauka, coraz większej specjalizacji i profesjonalizacji, a także rozdrobnieniu i uszczegółowieniu problematyki i stawianych pytań, nie powinna, moim zdaniem, zapominać o tym, co składa się na dziedzictwo jej pytań i problemów. To dziedzictwo zostało określone przez starożytnych Greków, którzy uważali pytanie o to, czym jest dobre życie, za kluczowe w swoich dociekaniach. Warto brać z nich przykład również w innym aspekcie. (2) Grecy pokazali, że filozofia i literatura nie tworzyły odpowiedzi na odmienne pytania, lecz łączyły swe siły w odpowiedzi na najważniejsze z nich. Przedmiotem ich dociekań było ludzkie życie. Przekonywali o znaczeniu zasobów ludzkiej wyobraźni, która uczy współczucia i otwarcia na problemy innych. (3) W ten sposób humanistyka – edukacja filozoficzna i literacka – może stać się podstawą do budowy bardziej świadomego obywatelstwa, o którym pisze Martha C. Nussbaum, a które powinno ciągle zmierzać w stronę coraz bardziej świadomego człowieczeństwa i działać „w trosce o człowieczeństwo”. Taki powinien być też cel humanistyki.

Chciałbym zasygnalizować dwie kwestie w dyskusji. Pierwsza dotyczy roli filozofii w refleksji nad statusem nauk humanistycznych we współczesnej nauce. Druga ogólniejsza i bardziej fundamentalna, związana z pierwszą, dotyka sposobu rozumienia człowieka i jego wytworów w kontekście sporu naturalizmu z antynaturalizmem. Wyraźne są dziś tendencje naturalistyczne i redukcjonistyczne sprowadzające człowieka do przedmiotu będącego wytworem mechanizmów biologicznych, społecznych, czy kulturowych ograniczających zakres ludzkiej wolności i kreatywności. Powstaje sytuacja, w której nauki humanistyczne mogą stać się częścią nauk przyrodniczych. Z drugiej strony skrajny anty-naturalizm oderwany od wyników nauk przyrodniczych i wyzwolony z rygorów logicznego racjonalizmu może stwarzać zagrożenie dla zachowania naukowego charakteru nauk humanistycznych i ideologizacji tych nauk, wikłającej humanistykę w różnego rodzaju konflikty natury pozanaukowej, np. konflikty polityczne. Wydaje się, że filozofia mogłaby odegrać rolę moderującą te skrajne tendencje oraz wprowadzić pewien ład pojęciowy w debatach toczonych współcześnie.

W panelu o mowie nienawiści i języku wrogości wezmą udział badacze reprezentujący różne dziedziny naukowe: literaturoznawca, psycholog, socjolog, i językoznawcy. Spróbujemy przyjrzeć się temu zjawisku z różnych perspektyw, przedstawiając też różnorodne metody badania i definiowania języka nienawiści i mowy nienawiści we współczesnym życiu publicznym.

Dyskusje na temat wartości, dyskursów symbolicznych i pozycji człowieka w świecie, które pozostawały dotąd niemal wyłącznie w gestii humanistyki, stały się obecnie także przedmiotem rozważań podejmowanych w polu, które niektórym wydaje się przestrzenią refleksji niehumanistycznej czy wręcz antyhumanistycznej. Z jednej strony bowiem koncepcje posthumanistyczne podważają przekonanie rodzaju ludzkiego na temat jego szczególnej pozycji w świecie zamieszkałym także przez liczne inne żywe stworzenia. Z drugiej strony transhumanizm podejmuje zagadnienia technologicznych rozszerzeń oraz udoskonaleń człowieka i kreuje wizje postczłowieczeństwa. Oba te podejścia kształtują nowe perspektywy widzenia, opisywania, waloryzacji i hierarchizacji rodzaju ludzkiego w odniesieniu do porządków naturalnych i kulturowych. Kontekst antropocenu i realne wizje zawinionego przez ludzi końca świata jaki znamy czynią te rozważania szczególnie doniosłe. Czy więc post- i transhumanizm to nowe sposoby widzenia rodzaju ludzkiego i nowe scenariusze jego przyszłości, wypierające i zastępujące perspektywę humanistyczną czy też raczej propozycje innego niż dotąd uprawiania humanistyki?

Język definiuje człowieka i istotę człowieczeństwa, definiuje humanistykę i istotę humanistyki, co więcej, to właśnie język jest istotą człowieczeństwa i humanistyki. Nic zatem dziwnego, że w Kongresie Humanistów Polskich musiał znaleźć się panel poświęcony językowi. Językowi rozumianemu jako narzędzie myśli i komunikacji, ale także jednemu z tysięcy możliwych języków, językowi polskiemu. Interesować nas będą kwestie związane z ewolucją języka, zmianami historycznymi zachodzącymi w języku i zmianami najbardziej współczesnymi, zachodzącymi na naszych oczach (i w naszych uszach), a także zagadnienia dotyczące funkcjonowania języka w różnych przestrzeniach (od mentalnych po publiczne).

Nauka o ewolucji języka to nowa, interdyscyplinarna dziedzina, która w ściśle naukowy sposób eksploruje stare pytania „Skąd wziął się język i dlaczego – z bogactwa różnych form życia – przynależy on jedynie człowiekowi”. Poza tym pytaniem, które wyznacza horyzont dociekań w ewolucji języka, badania prowadzone w jej obrębie wniosły do językoznawstwa, i szerzej humanistyki, szereg bardziej szczegółowych rozwiązań i postawa metodologicznych. Dotyczą one między innymi dynamiki przekazu kulturowego, roli modalności w komunikacji językowej czy kognitywno-społecznych uwarunkowań języka. Ewolucja języka ma silne nachylenie empiryczne i ilościowe, często wykorzystując reżym eksperymentalny czy analizy nomotetyczne. Celem wystąpienia jest ocena wartości tych badań dla współczesnej humanistyki. 

Choć jako jednostki biologiczne i społeczne ludzie posiadają rozbieżne interesy, ich komunikacja ma charakter kooperatywny. Stoi to w sprzeczności z teorią sygnalizacji, która w warunkach rozbieżności interesów przewiduje powstanie komunikacji manipulatywnej. W wystąpieniu przedstawię koncepcję „platformy zaufania”, która uznaje kooperatywność nie tylko za najważniejszą, ale także najbardziej pierwotną cechę języka: taką, której wyłonienie się wyjaśnia pojawienie się większości pozostałych cech dystynktywnych.

Chciałbym zwrócić uwagę na to, co w języku polskim stałe lub zmieniające się powoli, a co stanowi nie tylko o poczuciu – intuicyjnym przecież – tożsamości językowej i społecznej, ale sprawia, że Polakom (i innym Słowianom) dość łatwo przychodzi obcowanie z własną tradycją językową, utrwaloną na piśmie. W polszczyźnie to co trwałe – ciągłe – stabilne równoważy dynamikę zmian, a historia spotyka się ze współczesnością przy zdecydowanej przewadze tej pierwszej. Co sprawia, że języki słowiańskie są „genetycznie impregnowane” na globalizację i internacjonalizację? Jak to się dzieje, że nawet po ustaniu interwencjonizmu i złagodzeniu polityki językowej (jak w Polsce) nie toniemy w zalewie elementów obcych, a te, które przyjmujemy, podlegają w większości natychmiastowej i silnej polonizacji?

Punktem wyjścia prezentowanej analizy jest teza o pojmowaniu czasu jako substancji fizycznej funkcjonującej w przestrzeni w sposób dostępny ludzkiemu poznaniu zmysłowemu. Za K. Bühlerem przyjmuję, że ‘teraz’ obok ‘ja’ i ‘tu’ sytuuje się w centrum deiktycznym. Instancja ‘ja’ narzuca antropologiczną perspektywę widzenia świata i sposób mówienia o nim, natomiast relacje przestrzenne stają się wzorem relacji temporalnych. Przestrzeń ujmowana jest w wymiarze substancjalnym doświadczanym zmysłowo, zaś czas – w procesualnym, jako parametr służący do opisu zmian zachodzących w przestrzeni. Tezy te uzasadnię, prezentując językowe wykładniki ujmowania czasu w kategoriach lokalistycznych. W podsumowaniu odniosę się do kulturowego zróżnicowania zakodowanych w języku polskim perspektyw i postaw wobec różnych przestrzennie zorientowanych konceptualizacji czasu.

Wraz z rozwojem Internetu uczestnicy aktu komunikacji zyskali nową przestrzeń do wyrażania zarówno pozytywnych, jak i negatywnych emocji, a ich przekaz ma szansę dotrzeć do masowego odbiorcy. Współcześnie zauważalne jest nadużywanie wyrażeń ekspresywnych w przestrzeni publicznej, funkcja informacyjna ustępuje miejsca funkcji ekspresywnej, teksty przesycone są sformułowaniami o charakterze emotywno-oceniającym. Z zagadnieniem emocjonalizacji przekazu silnie łączy się także wartościowanie. Celem wystąpienia jest zaprezentowanie językowych i parajęzykowych środków wyrażania emocji w przekazach internetowych. Służą temu nie tylko nacechowana leksyka (rzeczowniki, przymiotniki, przysłówki czy czasowniki), lecz także środki słowotwórcze (jak choćby mające ekspresywną wartość prefiksy), zabiegi graficzne (wersaliki, zwielokrotnienia znaków interpunkcyjnych, emotikony) czy tropy stylistyczne (ironia, metafora, porównanie, pytanie retoryczne).

Przedmiotem wystąpienia będzie język i sposób debatowania w przestrzeni publicznej. Interesuje mnie jak zmienia się polska debata instytucjonalna i publiczna. Jako perspektywę dla obserwacji i krytyki zjawiska wybieram retorykę, a więc koncentruję się na badaniu strategiczności przekazów, jakości argumentacji. Ciekawią mnie typowe sposoby wywierania wpływu w dyskusji, przesunięcia w sferze upodobań erystycznych polityków, metody wprowadzania argumentów merytorycznych. Perspektywa retoryczna daje także możliwość analizy etosu przywódcy, etosu dyskutanta, eksperta, komentatora, lidera opinii. Interesująca jest również sama gatunkowość debaty, wariantywność jej realizacji, a także pojemność znaczeniowa gatunku. Zagadnienia te są ciekawe nie tylko w kontekście problemów z tożsamością genologiczną (co jest, a co nie jest debatą), ale także z uwagi na sposób oddziaływania jej na odbiorców (opiniotwórcza rola gatunku). Rozważanie pozornie mniej istotnych kwestii genologicznych ma znaczenia dla świadomości urody rodzimej demokracji, której to demokracji debata jest najbardziej reprezentatywnym gatunkiem.

Celem wystąpienia jest wprowadzenie słuchaczy w problematykę komunikacji migowej, a w szczególności przedstawienie najważniejszych informacji na temat polskiego języka migowego (PJM), który rozwija się i ewoluuje od dwustu lat w polskiej społeczności Głuchych. Warto zwrócić tu uwagę na wielką literę w zapisie słowa Głuchy – pisownia taka stosowana jest w literaturze przedmiotu jako wyraźny sygnał, iż z socjolingwistycznego punktu widzenia społeczności migające powinny być postrzegane jako mniejszości językowe. Lingwiści zajmujący się tą problematyką nie mają wątpliwości, że Głusi porozumiewają się za pomocą w pełni ukształtowanych systemów językowych, zdolnych do wyrażenia dowolnych (w tym abstrakcyjnych) treści. Jedną z kluczowych kategorii gramatycznych jest PJM trójwymiarowa przestrzeń.

Wystąpienie prezentuje zmieniające się w czasie właściwości komunikacyjne dyskursu i profilu społeczno-kulturowego użytkowników języka we współczesnej komunikacji internetowej wobec komunikacji tradycyjnej. W pierwszej części zostaną przedstawione podobieństwa i różnice miedzy tymi dwoma typami porozumiewania się z podkreśleniem zacierania różnic między klasycznym typem strategii, gatunków oraz cech komunikacji, które ma miejsce we współczesnej komunikacji mediowanej komputerowo. Druga część wystąpienia koncentruje się na typie dyskursowo-kulturowym polskiego użytkownika internetowego – w porównaniu z użytkownikiem anglosaskim - zaś we wnioskach - podjęta zostanie próba interpretacji zachowań internetowych, m.in. z perspektywy dynamiki emocjonalności użytkowników w kontekście relewantnego profilu demograficznego oraz społeczno-kulturowego.

Na naszych oczach zmienia się rozumienie funkcji i roli przekładu literackiego, zmienia się miejsce, jakie zajmuje tłumacz w historii literatury, w kulturze współczesnej czy, najszerzej, w społeczeństwie. Widoczność tłumacza staje się dziś oczywistością, podobnie jak twórczy, a więc autorski charakter pracy przekładowej. Jakie konsekwencje wynikają z tych zmian? Czy tłumacz, jako twórca, ma inną niż wobec siebie odpowiedzialność? A jeśli tak, to wobec kogo i czego: autora oryginału? czytelników? języka, na który przekłada? literatury tego języka? innych tłumaczy? Czy obowiązuje go jakiś szczególny kodeks etyczny związany z tym zawodem? Taki kodeks już powstał, wzorowany na składanej przez lekarzy przysiędze Hipokratesa. Czy jest konieczny? Nieunikniony?

Proponowana sesja ma na celu przedstawienie młodych, obiecujących badaczy, którzy nie tylko reflektują na temat różnych aspektów wiedzy, które mają wymiar biohumanistyczny, lecz także ją praktykują mając w tym osiągnięcia w postaci publikacji w renomowanych pismach naukowych w Polsce i za granicą. Panel planowany jest na 2 godz. z udziałem 4 uczestników (referaty – 20 min.). W panelu przewidziany jest spełniający rolę wprowadzenia wykład plenarny oraz referaty wygłoszone przez młodych badaczy ze stopniem doktora reprezentujący takie dyscypliny, jak: historia, historia sztuki, filozofia i kulturoznawstwo, prowadzących badania na styku humanistyki i nauk ścisłych.

Temat panelu, zaczerpnięty z klasycznej pracy Jerzego Jedlickiego (Jakiej cywilizacji Polacy potrzebują), zapowiada rozmowę, która będzie miała charakter diagnozy i prognozy dotyczących roli języka i literatury w polskiej kulturze współczesnej. Wśród rozmaitych funkcji języka będzie nas interesować zwłaszcza publiczne wykorzystywanie mowy jako instrumentu lepszej polityki, czyli poprawiania życia z innymi. Pytając o czytanie i nauczanie literatury, poszukamy odpowiedzi na pytanie czy książki nadal pełnią i będą pełnić kluczową rolę w samorozumieniu i wyrażaniu jednostkowych oraz społecznych doświadczeń, a także czy będą pomocne w przewidywaniu, czym jako Polacy będziemy.